Letxuga

Lactuca generoa osatzen dute letxugek, eta asterazeoen (konposatuak) familiakoak dira. Familia horrek 1000 genero eta 20.000 espezie baino gehiago hartzen ditu, eta horietatik oso gutxi landatzen dira. Familia honen gaur egungo izena Aster (izarra) grekotik dator, eta bere loreak ehunka edo milaka lore txikiren fusioz osatuta daudelako bereizten da. Asterazeoen artean, hainbat espezietako barazki mota ugari daude: hostodunak (txikoria, letxuga, endibia, eskarola), loredunak (orburua) edo zurtoinezkoak (kardua). Lactuca Sativa termino zientifikoan ere sartzen dira azaren antzeko burua osatzen duten zurtoin txikiko kukulu eta letxugak.

Jatorria eta barietateak

Letxugaren jatorria ez dago oso argi. Autore batzuek Indiatik datorrela diote; beste batzuek, berriz, Eurasia eta Ipar Amerikako eskualde epeletan kokatzen dute, Lactuca serriola espezietik abiatuta.

Letxugaren hazkuntza duela 2.500 urte hasi zen. Pertsiarrek, greziarrek eta erromatarrek jada ezagutzen zuten barazki bat zen. Azken hauek oheratu aurretik jaten zuten, afari oparo baten ondoren, horrela hobeto lo egin ahal izateko. Gainera, garai honetan letxuga barietate ezberdinak ezagutzen ziren. Erdi Aroan bere kontsumoa jaisten hasi zen, baina Errenazimentuan berriz ere garrantzia hartu zuen.

Aipatzen diren lehen letxugak hosto askekoak dira; Europan, berriz, ez ziren ezagutzen XVI. mendera arte. Bi mende geroago barietate ugari lortu ziren baratzezain alemanek egindako ikerketei esker. Letxuga mundu osoko gune epeletan eta negutegietan aire librean hazten den barazkia da. 2014an Txina, Estatu Batuak, India, Espainia eta Japonia izan ziren letxuga ekoiztu zuten herrialde nagusiak.

Espainian Murtzia eta Andaluzia nabarmendu daitezke (batez ere Almeria eta Granada). Valentziako Erkidegoan, Albaceten eta Katalunian ere landatzen da.

Hauek dira letxuga-barietate ohikoenak:

• Batavia letxuga: bere kolore berdea gorrixka bihurtzen da hostoen muturretan. Letxuga eta azaburua aukeran.

• Butter-head letxuga edo mantekosa: beste letxuga-barietate batzuk ere baditu, hala nola Big Boston eta Bibb. Iceberg letxugaren oso antzekoa da, baina txikiagoa.

• Iceberg letxuga: biribila da, eta hosto handi, estu eta kurruskariak ditu. Kanpotik berdeak dira, eta, enborrera hurbildu ahala, zuriagoak. Azaburuaren forma du.

• Haritz-hosto letxuga: hosto izurtuak eta tonu berde eta marroikoak ditu. Aukera abegikorra da.

• Lollo rosso: letxuga kizkur bat da, kolore gorrixkakoa eta zapore mikatzekoa. Bere jatorria italiarra da.

• Letxuga erromatarra edo espainiarra: enbor zabal, luzanga eta tentea duen barietatea da. Bere hostoak berde ilun kolorekoak dira eta forma ez oso estuan biltzen dira enbor baten inguruan, benetako kukulu bat osatu gabe.

• Kukuluak: zurtoin txikiko urazak dira, eta azaren antzeko burua osatzen dute. Tuterakoak dira aipagarrienak, Ebro ibaiaren erriberan oso landuta dagoen barietatea.

Bere garairik onena

Letxugak udaberrian izaten du garairik onena, baina gaur egun urte osoan jan dezakegu, berotegi-laborantzari esker.

Ezaugarriak

Forma: biribilagoa edo ez hain biribildua, barietatearen arabera.

Tamaina: 20-30 zentimetroko diametroa, barietatearen arabera. Kukuluek 10 zentimetro inguruko diametroa dute. Letxuga baten batez besteko pisua 300 gramo ingurukoa da.

Kolorea: oro har, berdeak dira, baina barietate batzuek hosto zurixkak edo gorrixkak edo marroiak dituzte. Kukuluen barruko hostoak horixkak dira.

Zaporea: leuna, atsegina eta freskoa. Kukuluen zaporea letxugarena baino biziagoa eta mikatzagoa da.

Nola aukeratu eta kontserbatu

Letxuga bat erosi nahi denean, sasoiko barietateak aukeratu behar dira. Berotegian landatutakoak baino zaporetsuagoak eta elikagarriagoak izango dira. Hobe da kolore berde distiratsua duten aleak hautatzea. Tonu hori, aldaera gehienetan, berde bizitik argira aldatzen da.

Iceberg edo erromatar erako letxuga erostekotan, hosto samurrak baina sendoak dituztenak aukeratzea komeni da. Beste letxuga-barietate batzuk nahiago badira, hostoek bigunagoak izan behar dute, baina zimelduta egon gabe. Erosten den letxugak ez du eduki behar ez erretako hosto puntarik ez eta kolore arreko ertzik ere. Letxugaren kanpoko hostoen dekolorazioak kalitateari eragiten ez badio ere, hobe da dekolorazio oso markatua duten aleak baztertzea, hondatuta dagoela adierazten baitute.

Forma irregularra edo protuberantziak dituzten letxugak erostea saihestu behar da, enborrak gehiegi garatu direla esan nahi baitu.

Ur asko duenez, ez dago inolako metodorik letxuga denbora luzez egoera onean mantenduko dela bermatzeko. Behin etxean, letxugak arnasa hartzea eragozten duen edozein bilgarri bota behar da, eta egoera txarrean dauden hostoak kendu behar dira, gainerakoak hondatu ez ditzaten. Horrela, letxugak astebetez gordetzen dira hozkailuan. Ez dira egokiak izozteko.

Garbitu gabe edukitzea komeni da, eta garbituz gero, egun batean edo bitan kontsumitu behar dira.

Letxuga gainerako barazki eta frutetatik isolatuta edukitzea komeni da, azkar honda ez dadin.

Elikadura-propietateak

Letxugak oso kaloria gutxi ematen ditu, ur asko duelako, karbohidrato gutxi eta proteina eta gantz gutxiago.

Bitaminen edukiari dagokionez, folatoak eta C bitamina nabarmentzen dira, eta, kopuru txikiagoan, A probitamina edo beta-karotenoa eta E bitamina. Aire zabalean hazitako letxuga erromatarra da bitamina gehien dituen barietatea; izeberga, berriz, C bitamina gutxien duena da.

Folatoek globulu gorri eta zurien ekoizpenean, material genetikoaren sintesian eta sistema immunologikoaren antigorputzen eraketan parte hartzen dute.

El beta-caroteno es un pigmento natural que confiere el color amarillo-anaranjado-rojizo a los vegetales y que el organismo transforma en vitamina A según sus necesidades. Letxugaren kasuan, beta-karotenoa klorofilak estaltzen du, pigmentu ugariagoa baita. A bitamina funtsezkoa da ikusmenerako, larruazala, ilea, mukosak eta hezurrak egoera onean edukitzeko eta sistema immunologikoak ongi funtziona dezan.

E bitaminak odol-zelulen egonkortasunean eta ugalkortasunean esku hartzen du. C bitaminaren bereizgarri ere den eragin antioxidatzailea du. Kolagenoa, hezurrak, hortzak eta globulu gorriak sortzen parte hartzen du. Elikagaiek burdina xurgatzen laguntzen dute, eta infekzioen aurkako erresistentzia ere bai.

Elikagaiek burdina xurgatzen laguntzen dute, eta infekzioen aurkako erresistentzia ere bai. Mineralei dagokienez, letxugak potasioa eta burdina ditu. Magnesioa eta kaltzioa ere baditu, baina proportzio txikiagoan. Letxugak daukan kaltzioa ez da ia asimilatzen esnekiekin edo mineral horren iturri diren beste elikagai batzuekin alderatuz gero. Antzeko zerbait gertatzen da burdinarekin ere: askoz ere gehiago xurgatzen da animalia-jatorriko elikagaietatik datorrenean.

Potasioa nerbio-bulkada transmititzeko eta sortzeko eta muskuluen jarduera normalerako beharrezkoa den minerala da, eta, gainera, zelularen barruko eta kanpoko uraren orekan laguntzen du.

Magnesioa hesteen, nerbioen eta muskuluen funtzionamenduarekin lotzen da, hezur eta hortzen parte da, immunitatea hobetzen du eta eragin laxante leuna du.

Letxugaren hostorik kanpokoenek biltzen dituzte bitamina eta mineral gehienak.